دیوانه همچون ما: جهانی سازی تفکر غربی

به قلم دکتر نهاله مشتاق

ایتان واترز در کتاب « دیوانه همچون ما: جهانی سازی تفکر غربی» (2010) روایت شیوایی از جهانی شدن و تاثیر آن بر اختلالات روانی در نقاط مختلف جهان ارائه می دهد که دست اندرکاران بهداشت روانی را به تامل وا می دارد.  کتاب او مبتنی بر این اصل است که تظاهرات بیماری های روانی در کشورهای مختلف یکسان نبوده و تحت تاثیر فرهنگ هر منطقه به شیوه ی خاصی بروز می کنند. این تنوع علائم نه تنها در فرهنگ های مختلف بلکه در طول زمان نیز قابل مشاهده است به طوری که برخی اختلالات در یک نسل ظاهر می شوند و در نسل بعد از بین می روند یا شیوع کمتری پیدا می کنند. به عنوان مثال، در قرن نوزدهم زنان بسیاری به دلیل حمله ی فلج هیستریک قادر به خارج شدن از بستر نبودند. علائم هیستریک برای گوش فرهنگی قرن نوزدهم روشی قابل پذیرش برای بیان درد روانی بود. اما در قرن حاضر، فلج هیستری اختلال روانی شایعی نیست.  واترز همخوان با بسیاری از متفکران حوزه ی علوم اجتماعی معتقد است علائم اختلالات روانی، محصول ارزش های اجتماعی و فرهنگی هستند. او بطور مشخص به این موضوع می پردازد که تظاهر اختلالات روانی در نقاط مختلف جهان تحت تاثیر تفکر دنیای غرب به سمت نوعی یکپارچگی می رود.

در فصل اول کتاب، شیوع آنورکسیا در هونگ کونگ مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده در مصاحبه با یک متخصص محلی تحصیل کرده ی غرب،  بروز علائم آنورکسیا در این کشور را  به استانداردهای زیبایی سخت گیرانه در غرب نسبت می دهد. واترز در این بررسی نتیجه می گیرد که پیش از مطرح شدن یک طبقه ی تشخیصی تحت عنوان اختلالات خوردن، موارد معدودی از بیمارانی که به عمد از غذا خوردن اجتناب می کردند، در هونگ کونگ گزارش شده است. جالب اینجاست که در همین موارد معدود هم، بیماران از چاق شدن وحشت نداشته و قادر به کلامی کردن علت غذا نخوردن خود نبودند. تابلوی بالینی این بیماران بسیار شبیه به هیستری قرن نوزدهم بوده که در آن برخی با غذا خوردن مشکل پیدا می کردند. سال ها بعد، پس از مرگ یک هنرپیشه بر اثر ابتلا به آنورکسیا، این بیماری در محافل علمی هونگ کونگ و جالب تر از آن، در مجلاتی که عموم مردم مطالعه می کردند، مورد بحث قرار گرفت. به تدریج، نام بیماری و علائم آن در «خزانه ی علائم روانی» فرهنگ هونگ کونگ وارد شده و تعداد بیماران مبتلا را افزایش داده است. «خزانه ی علائم روانی» اصطلاحی است که واترز از ادوادر شورتر – تاریخ دان و نویسنده ی مشهور کانادایی- به عاریت گرفته است. شورتر ضمن بررسی تاریخ اختلالات روانی، تصریح می کند که در هر مقطع زمانی و در هر فرهنگ، خزانه ای از علائم روانی شکل می گیرد که برای اعضای آن فرهنگ در آن مقطع زمانی بخصوص قابل پذیرش است. اعضای جامعه برای ابراز رنج روانی خود، از علائم موجود در آن خزانه استفاده می کنند. علائم موجود در این خزانه، ثابت نیستند و طی زمان تغییر می کنند. به این ترتیب با وجود آن که انسان همواره در حال دست و پنجه نرم کردن با رنج روانی است، تلاش افراد برای بیان این رنج شکل های متفاوتی از علائم و تابلوهای بالینی به خود می گیرد.

همین نگاه در فصول دیگر کتاب دنبال می شود. در فصل دوم اثر حضور مشاوران غربی، پس از سونامی مهیب سال 2004 در سریلانکا بررسی شده است. متخصصان غربی که از بروز یک سونامی روانی به دلیل اختلال استرس پس از سانحه صحبت می کردند، تمام منابع خود را برای کمک به بازماندگان در سریلانکا، اندونزی، هند و تایلند سرازیر کردند. واترز معتقد است این یکی از بزرگترین مداخله های روانشناختی در جهان بوده است. اما آنچه مشاوران و متخصصان غربی توجهی به آن نداشتند، متفاوت بودن واکنش فرهنگ های مختلف به تروما بود. با وجود آن که اتفاقات فیزیولوژیک پس از تروما در همه یکسان است، مجموعه ی رفتارهای تعریف شده در واکنش به این تغییرات، یک محصول فرهنگی است. به همین دلیل درمان اثر بخش باید از بطن فرهنگ بیرون بیاید. متخصصان از واکنش اهالی مبهوت شده بودند. برای کسانی که در فرهنگ غرب آموزش دیده بودند، خونسردی بازماندگان نام «انکار» به خود گرفته بود در حالی که آنها با افرادی سر و کار داشتند که مشهور به «تاب آوری» هستند. اهالی سریلانکا با فجایع طبیعی به طرز بسیار متفاوتی کنار می آیند. برای آنها درمان های سنتی و آیینی روش های کارآمد پردازش سوگ و رنج روانی بودند. با این وجود، تحت هجوم محققان غربی قرار گرفتند تا اصول مشاوره بعد از تروما را بیاموزند.
واترز در فصل سه به بحث اسکیزوفرنیا در زنگبار می پردازد. این اختلال نه به لحاظ تشخیصی، بلکه از نظر رفتار اعضای خانواده با فرد بیمار و مبحث شناخته شده ی «ابراز هیجان منفی» در فرهنگ زنگبار مورد مطالعه قرار گرفته است. حال که متخصصان در غرب، مقالات متعددی را صرف مفهوم «ابراز هیجان منفی» کرده اند تا رفتارهای سرزنش آمیز اطرافیان و انگ زدن به بیمار را تحت کنترل درآورند، چطور در فرهنگ زنگبار انگی به اسکیزوفرنیا چسبده نمی شود و کسی رفتار سرزنش آمیزی نشان نمی دهد؟ در این فصل یکبار دیگر مفاهیم نظری که در چارچوب علمی بطور کامل پذیرفته شده اند، به دلیل تفاوت های فرهنگی به چالش کشیده می شود.   در جامعه ای که تسخیر شدن توسط ارواح اعتقاد رایج افراد باشد، رفتارهای عجیب و غریب اسکیزوفرنیک انگ بیماری روانی دریافت نمی کند. از طرف دیگر، اعتقادات اسلامی، تحمل اعضای خانواده را بالا می برد؛ آنها مراقبت از بیمار اسکیزوفرنیک را یکی از امتحان های الهی می دانند که باید از آن سربلند بیرون بیایند. 
فصل چهارم آخرین نمونه ی تفاوت فرهنگی است که واترز ارائه می دهد. او در این فصل، ورود شرکت های داروسازی غربی به ژاپن و تبلیغات گسترده ی آنها را در شیوع اختلال افسردگی در این کشور موثر می داند. در ژاپن، غم به لحاظ فرهنگی پذیرفته شده بود. تا اواخر قرن نوزدهم حتی کلمه ای که معادل افسردگی باشد در زبان ژاپنی وجود نداشت. بدیهی است که این فقط بیانگر یک تفاوت زبان شناختی نیست بلکه منعکس کننده ی تفاوت در تجربه ی ذهنی افسردگی است؛ به این معنا که آمریکایی ها و ژاپنی ها خویشتن را بطور متفاوتی مفهوم سازی می کنند. خویشتن برای آمریکایی ها در ذهن فرد وجود دارد اما در فرهنگ ژاپن، خویشتن وابسته به اجتماع و بافت محیط است. به همین دلیل احساساتی که برای آمریکایی ها زیر عنوان افسردگی معنا پیدا می کند، برای ژاپنی ها در روایت فرهنگی متفاوتی پیچیده می شود که معنا و تجربه ی دیگری به آن می دهد. ملانکولی و غم، سختی هایی محسوب می شدند که کاراکتر فرد را آبدیده می کند. علیرغم همه ی اینها، شرکت های دارو سازی دست به اقدامات تبلیغاتی وسیعی زدند و افسردگی را یک بیماری شایع نامیدند. 
در نهایت واترز یادآوری می کند که فرهنگ ها بطور بخصوص در شرایط بحران و اضطراب اجتماعی، عقاید جدید را به خود راه می دهند. او تاکید می کند که چسبیدن به چارچوب هایی که برای تشخیص و اختلال بیماری های روانی در غرب تثبیت شده اند، پاسخگوی رنج های روانی افراد فرهنگ های مختلف نیست بلکه خود، بخشی از مشکل است.  
کتاب «دیوانه همچون ما» چسبیدن به چارچوب های تشخیصی برآمده از مطالعات غربی را گمراه کننده و بدتر از آن بیماری زا توصیف می کند. گاهی درست در جایی که متخصصان گمان می کنند متعهد به اصول علمی عمل می کنند، در حال معرفی علائم روانی جدید به خزانه ی علائم روانی جامعه هستند. از سوی دیگر، کپی برداری از طبقه ها و عناوین تشخیصی،  خلاقیت، اندیشه و گاهی حتی برخورد انسانی با مراجع را تخریب کرده و جایگاه متخصص را از متفکر خلاق و هنرمند به تکنیسین جزم اندیش و هراسان کاهش می دهد. مطالعه ی این کتاب به دست اندرکاران حوزه ی بهداشت روان توصیه می شود.

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *